ผีตาโม่เป็นความเชื่อของคนโบราณที่มีประวัติมายาวนานของผู้คนในท้องถิ่น อำเภอหล่มเก่าที่อยู่ตามชนบทแม้แต่ในปัจจุบันก็ยังจำกันได้ ในสมัยเป็นเด็กจะถูกผู้ใหญ่หลอกอยู่เสมอขณะที่ดื้อรั้น ซุกซน
ผีตาโม่เป็นภูมิปัญญาของคนโบราณที่ได้หยิบยกขึ้นมาเพื่อใช้เป็นกุศโลบายในการอบรมเลี้ยงดูบุตรหลาน ตาโม่เป็นความเชื่อของคนในสมัยโบราณ 200 ปีเศษ จากคำบอกเล่าของคุณตาผอง จันทเสนาและคุณตา ศักษาสุพัฒน์ ตรีถัน อดีตประธานสภาวัฒนธรรมอำเภอหล่มเก่า และคุณตาคุณยายอีกหลายๆท่าน ซึ่งเป็นข้อมูลที่ตรงกันว่า สมัยเป็นเด็กท่านก็เคยถูกหลอกมาแล้วว่าคนเฒ่าคนแก่เล่าให้ฟังมาต่อๆกันว่า ตาโม่ เป็นคนที่มีรูปร่างอ้วน สูงใหญ่ หน้าตาดุแต่มีนิสัยขี้เล่น และชอบดื่มสุรา เมื่อมีงานประเพณีที่ไหนก็จะร่วมด้วยเสมอ โดยแต่งตัวเป็นผีล้อเลียนให้น่ากลัว แล้วนำเอาวัสดุท้องถิ่นที่หาได้ในสมัยนั้น เช่นหวดนึ่งข้าวเหนียว เสื้อผ้าขาดผ้าห่มขาด แหขาด สีของหม้อดิน สีเปลือกไม้มาแต่งแต้มตามร่างกายให้ดูหน้ากลัว ที่เอวจะแขวนกะโหลก กะลา กระดิ่ง เพื่อให้เกิดเสียงดังเวลา เดินหรือเต้น ในมือถือปลัดขิกที่ทำด้วยไม้เนื้ออ่อนหรืออาวุธเที่ยวหลอกหลอนผู้คน และเด็กๆที่มาเที่ยวชมงานสร้างความหวาดเสียวตื่นเต้น น่ากลัวให้กับผู้คนในสมัยนั้นเป็นอย่างมาก ต่อมาเมื่อตาโม่ได้เสียชีวิตลง ผีตาโม่จึงเป็นที่กล่าวขวัญถึง และติดตรึงอยู่ในความทรงจำของผู้คนอย่างไม่รู้ลืม
ลักษณะของผีตาโม่ไทหล่ม
ผีตาโม่แบ่งเป็น 3 ลักษณะ คือ
1.ผีตาโม่เป็นหุ่นใหญ่
2.ผีตาโม่ที่ใช้คนแสดง (สวมชุดผีตาโม่ และสวมหน้ากาก)
3.ผีตาโม่ที่ใช้คนอ้วนแสดง จะมีการวาดหน้าตาลงพุงสวมหน้ากาก
ผีตาโม่หุ่นใหญ่
ตัวหุ่นสร้างขึ้นด้วยวัสดุง่ายๆ ที่หาได้ในท้องถิ่น โดยเอาสุ่มไก่มาซ้อนกันหลายๆชั้นเป็นลำตัว พันด้วยผ้าสีดำ แล้วใช้เข่งมาคว่ำทำเป็นส่วนศรีษะ ก่อนจะนำตาข่ายลวดมาขึ้นรูปเป็นเขาแล้ว พันด้วยผ้าทั้งสองข้าง เอากะลามะพร้าวมาติดเข้ากับเข่งทำเป็นลูกตา ใช้กระชอนมาติดโดยเอาด้ามชี้ขึ้นฟ้าในตำแหน่งที่เป็นจมูก ปากทำด้วยกระดงวาดด้วยสี ให้แลดูเหมือนอ้าปากมีเขี้ยวโง้งออกมาส่วนแขนและขาทำจากฟางมัดด้วยลวด แล้วใช้ทางมะพร้าวมาทำเป็นเท้า ตามลำตัวแขวนด้วยกระดิ่งและกะลอ เมื่อเคลื่อนที่ไปจะกระทบกันเกิดเสียงโกรกกรา
ที่ว่ามานี้เป็นหุ่นผีตาโม่ใหญ่ ที่ปกติใช้ร่วมในขบวนแห่ไปตามท้องถนน โดยใส่ไปบนกระบะของรถยนต์
ผีตาโม่อีกแบบหนึ่งคือผีตาโม่เล็ก แบบนี้ใช้คนแต่งตัวเป็นผีใช้หวดข้าวเหนียวคว่ำลงทำเป็นหน้ากากสวมหัว วาดหน้าตาให้เป็นลูกตาโปน มีปากกว้าง เขี้ยวยาวโง้ง ใช้กระดาษแข็งตัดทำจมูกและเขา วาดด้วยสีทำเป็นลวดลาย โดยเฉพาะลิ้นทำให้ยาวเป็นพิเศษและทาด้วยสีแดง เสื้อผ้าที่ใช้มักเป็นสีดำ ประดับด้วยเศษผ้าตัดเป็นริ้วๆ ใช้หมอนใส่ไว้ให้ดูเหมือนพุงโต
ส่วนผู้ที่มีพุงใหญ่ตามธรรมชาติอยู่แล้ว ก็ไม่ต้องใส่เสื้อ เขาจะใช้สีวาดลวดลายตามลำตัวเป็นหน้าผีแทน น่าเกลียดน่ากลัวไปอีกแบบผีตาโม่ชนิดที่ใช้คนแสดงนี้จะมีมากมายหลายตัวทั้งเด็กและผู้ใหญ่ มาร่วมในขบวนแห่บั้งไฟเพื่อเพิ่มความสนุกสนาน เมื่อบรรดาผีเหล่านี้มารวมตัวกันเต้นเป็นกลุ่มใหญ่ จะเป็นสีสันดึงดูดความสนใจ ดัวยเอกลักษณ์เฉพาะตัวที่โดดเด่น
